GENÇ BİLİM: emperyalizm

DOĞU UYGARLIĞININ YÜKSELİŞİ VE BİLİMSEL GELİŞMELER

Serap German / Ege Üniversitesi Mikrobiyoloji

Emperyalist batının tarih anlayışı Orta Asya ve İslam Uygarlığını görmezden gelerek bilimin ve uygarlığın sadece antik ve Batı kaynaklı olduğu safsatalarını yazarak gerçeklere gözlerini kapatmıştır.Bu anlayış aynı zamanda Avrupa Aydınlanma çağının köklerini yine Antik Yunan tarihe dayandırmaya çalışarak tarihsel hataya düşmüşlerdir.Avrupa Aydınlanma çağının kökleri sanılanın aksine Antik Yunanda değil Doğu Uygarlığındadır. Doğu Rönesans’ı Antik Yunan ve Roma medeniyetleri ile Batı Rönesansı arasında bir köprüdür.

Avrupa merkezci tarih anlayışı, Batı uygarlığını, kendine özgü tarihsel gelişmenin ürünü olarak görür. Buna göre, bugünkü Batı uygarlığı, insanlığın genel gelişim çizgisinden ayrılmış, daha verimli bir yola sapmış ve diğer uygarlıklar karşısında üstün bir konuma gelmiştir. (1) Oysa her coğrafya ve toplumlardaki gelişmeler zaten kendi iç dinamiklerinden doğduğu için özgündür. Bu tarih anlayışı, tarihi bütünsel görmeyi reddetmekle yani tarih bilimine ihanet etmekle birlikte ‘’Avrupa Uygarlık Mucizesi’’ mitine dönüştürmüştür.Bu mite göre Batı uygarlığı Yunanistan’da doğmuş Roma Üzerinden bugüne ulaşmıştır.Bu kurgunun gerçeklikle pek bir alakası yoktur ama ideolojik ihtiyaçlara cevap vermektedir Emperyalist ideolojiye göre çağdaş ve uygar olan ne varsa kendi köklerindedir ve Doğu her zaman durağanlığı ,yobazlığı ve geriliği çağrıştırır.Bu ideolojik argümanların sonucu 18. ve 19. yüzyıllarda batılı toplumbilimciler tarafından şekillendirilmiş olan tarihçiliğe oryantalizm adı verilmiştir.Oryantalistler ,doğu halklarına karşı ötekileştirici ifadeler kullanmışlardır.

Tarihi gerçekler ise bambaşkadır bu yazıda Türk ve Arap Uygarlıklarını yani İslam Uygarlığına düşmanlık yapan ve batı tezlerini savunanlara karşı Doğu Rönesansı’nın doğuşunu kendinden önceki ve sonraki medeniyetler arasında ördüğü köprüye dair özet şeklinde bir başlangıç yapacağız.

İstiridyedeki inci

Kayıp Aydınlanma yazarı Starr’a göre 680-740 yılları arasında Orta Asya’nın Araplar tarafından fethi 750 yılındaki Abbasi devriminde Orta Asyalıların rolü ve Halife Memun'un 819 yılında Bağdat'ı ele geçirmesi, Orta Asya'nın zaten antik olan medeniyetinde yeni bir evre yarattı. Bundan birkaç yüz- yıl sonra, şimdi Doğu Iran, Batı Çin ve Kırgızistan'dan Afganistan boyunca güneye uzayan Büyük Orta Asya Dünya'nın merkeziydi. Burada Dünya'nın en büyük ticaret antreposu ve en zengin şehirleri bulunuyordu. Geçmişin zengin mirası, şimdinin kültürel ilişkileri ve bir çok düşünür ve sanatçıyı destekleyecek miktarda servet, çalışmak ve üretmek için ideal bir çevre yaratmıştı.(2) Orta Asya aydınlanma tarihi binlerce yıl, hem özgür düşünceye hem de dini alanda , yeni bilgilere ve görüşlere kucak açtığı görülür.Bu açıdan, yeniliğe ve eleştiriye açık,sonsuz öğrenme güdüsüyle hareket eden ve kendinden emin bir medeniyettir. Orta Asya’nın o dönemdeki entelektüel birikimi,Antik Yunan Uygarlığından çıkmış Aristoteles , Platon,Batlamyus gibi bilginlerin öğretilerinden etkilenerek ve o öğretilerin üzerine koyarak ilerlemiş , Avrupa rönesansı’nda filizlenen birçok düşüncenin tohumlarını atmıştır.
Doğu uygarlığı,Turan coğrafyası , Çin, Hint, Mezopotamya, İran, Anadolu uygarlıklarının bir sentezidir. İpek Yolu çağdaş, toplumcu, paylaşmacı ve bilim alanında ilerleyen bir Asya uygarlığının birbirine bağlanmasını sağlayan manevi ve kültürel bir köprüdür. Bu kültürün mitolojik simgesi ise, Farslarda Simurg, Araplarda Zümrudu anka, Ruslarda Ateş Kuşu adlarını alan, Huma Kuşu ya da Umay Ana'dır.Asya uygarlığı Çağdaş, aydınlanmacı, akılcı yeni değerler, bu kültürel birikime, simge ve değerlere aşılanarak yükselecektir.(3)
Orta Asya Uygarlığını,istiridyedeki inciye benzetebiliriz.İstiridye içine giren kum tanesini sedefle kaplar ve sonunda inci oluşur.Orta Asya Uygarlığı da öğrendiği her bilgi tanesini alır ve o bilginin üstüne koyarak inci gibi parlayan zihinler yaratır.
Ekonomik,kültürel ve siyasi alanda yükselen Asya Uygarlığı felsefe ve matematiğin gelişmesi ile sınırlı kalmamış diğer doğa bilimlerinin de ayakları yere basmıştır.

İSLAM UYGARLIĞININ YÜKSELİŞE GEÇİŞİ

Sasanilerin 4.yüzyıldan itibaren Çin-Hint ticaret yolunun ele geçirmesiyle bölgede ekonomik sarsıntılar yaşanmış ve kabileler arası çatışmalar şiddetlenerek toplumsal krizler ortaya çıkmıştır.Bunlara Pers ve Habeş saldırıları eklenince kabileler arası birlik güçlenmeye başlamıştır.Böylelikle merkezi otoritenin güçlenmeye başlamasıyla kentleşmeler ,işgal bölgelerinin örgütlenmesi,tarım arazilerinin işlenmesi,ulaşım,taşıma ve teknolojiye olan ihtiyaçlar artmıştır.
İslam Orta Asya’da 7.yüzyılda doğarken Antik Yunan ve Roma kültürü çökmeye başladı.Roma İmparatorluğu döneminde başlayan duraklama ve sonrasında imparatorluğun çöküşü, bu uygarlığın karanlık bir döneme girmesine neden olmuştu.İkinci Roma olarak görülen bizans ise bu kültür mirasını devam ettiremediği gibi antik zamandan kalan birçok eserede hasar vermiştir.
İmparator Marcian yaklaşık bir buçuk asırdır heretik yorumlu dini düşüncelerin kaynağının İskenderiye olduğunu biliyordu ve bir daha bu fikirlerin yeşermemesi için 1 Ağustos 455 tarihinde imparator, Mısır Valisine gönderdiği fermanda.İskenderiye kütüphanesinin yakılmasını emretti.Bazı tarihçilerin İskenderiye Kütüphanesinin Hz. Ömer’in yaktığı iddiası tamamen asılsızdır.(4)
İleri zamanlarda Urfa akademisi ve Platon akademisi kapatıldı.Bu koşullarda Nasturi keşişleri,Atinali ve İskenderiyeli filozoflar Bizans’ın zulmünden İran’a kaçtılar.İran coğrafyasında Sasanilerin hoşgörüsü sayesinde kültürel zenginlik artmış ve bilimsel tartışmalar alevlenmiştir.Birçok antik zamana ait eser çevrilmeye başlamıştır.Suriye ve İran’ın Araplar tarafından fethedilmesi toplumsal ve siyasi değişikliklerle birlikte bilime olan meraklı çalışmalarıda kamçılamıştır.
Dünya medeniyet tarihine bakıldığında, Yunan medeniyetinin aklı ve felsefeyi, Hint medeniyetinin mistisizmi, İslam medeniyetinin de kendine özgün temel özellikleri olduğu görülmektedir.

Haraçlı toplumdan Uygar topluma

İslamiyet ile kan bağı olan kabile toplumundan feodal ilişkilerin kurulduğu devlet düzenine geçilmiştir.Kabile toplumu içindeki bütün insanlara islamiyeti yayarak ümmet kardeşliğine dönüştürmüş(5).Hz.Muhammed’in getirdiği hukuk sistemi ile ticaretin yağmalara ve baskınlara karşı korunmasını sağlamıştır.Bu tarihsel sıçrama medeniyete geçiştir.Batı’da İspanya’ya doğuda Asya içlerine doğru uzanan bu imparatorluk 7-15. yüzyıllar arasında dünyanın merkeziydi.Türk -İslam Uygarlığı ,Sümerlerden Antik Yunan ve Roma mirasını geliştirerek Avrupa Rönesansı’nın kaynağı olmuştur.Emevi,Abbasi,Selçuklu ve Osmanlı imparatorlukları Doğa bilimlerinde , teknolojik atılımlarda ve kültürel zenginlikleriyle tarihe büyük bir birikim bıraktılar.
İslamiyet bu coğrafyada çeşitli halklarla ve onların farkılıklarıyla yüzyüze gelmişti.Helen-Hristiyan ve İran-Fars kültürleri İslamiyet ile uzlaştırılarak ticaret geliştirilmiş ve büyük bir kültür devrimi yaratılmıştır.Sokrates ,Eflatun,Aristoteles’i Neoplatonizm kurucusu Plotinos’un aracılığı ile tanımışlar aynı soruları sorup cevaplarını aramışlardı.

Doğunun rasyonalist hareketi olarak anılan Mutezile akımına (Kelam) göre iman Kalp ile tasdik, dil ile ikrar ve amelden oluşur.Bu akım İslamın akıl ile yorumlanmasını savunanlar tarafından benimsendi.Onlara göre doğa yasalarını akıl yoluyla keşfedebildiklerine göre bu durumda akıl ile vahiy arasında bir çatışma söz konusu değildi.Mutezile akımı Hicri ikinci asrın başından dördüncü asrın sonuna kadar İslâm düşüncesinde önemli bir yer edindi.(6) "Bağımsızlaşan" anlamına gelen Mutezile akımı, 10. ve 11. yüzyılda çok sayıda bilim adamını ve filozofu etkisi altına aldı. Ebul'l-Huzeyl, İbrahim Nazzam, Hayyat, Cahiz, Ebu'l Maali, Fahreddin Razi, Seyid Şerif Cürcani, Sadüddin Taftazani, İbn Sina ve Nasirüddin Tusi olduğu birkaçıdır.Daha sonra bu akım, Endülüs'te İbn Bacce ve İbn Rüşd üzerinden Batı'yı da etkisi altına alacaktır. Batı'nın 12. ve 13. yüzyıllarda yaşayan R. Bacon, Th.Aquinas gibi ünlü düşünürlerini en çok etkili du bu akım oldu.(7)

ORTA DOĞUNUN BİLİM MERKEZLERİ : ŞAM VE BAĞDAT

Emeviler Döneminde , Yahudi ,Hristiyan,Manist ve Müslümanlar bir arada yaşıyor çarşı ve pazarları bilimsel felsefi tartışmalardan geçilmiyordu.İmparatorluk merkezinin Şam’ taşınması bilim ve kültür birikimi Şam’da merkezileşti.Emeviler,750 yılında Kufe merkezli bir halk ayaklanması ile yıkılmıştır.Böylece imparatorluk merkezi Şam’dan Bağdat’ kaymıştır.Merkezin Bağdat’a Kaymasıyla siyasi ve kültürel birikim Hint ve Çin ve Türk kültürleriyle zenginleşti.Abbasi döneminde dünyanın her yerinden kitaplar getiriliyor ve hepsi arapçaya çevrilerek kütüphaneler zenginleşiyordu.Bu kitap çevirileri ve halka açık kütüphaneler aydın sınıfı ve muazzam bir entelektüel birikim yaratarak bilim, felsefe ve teknolojik icatların gelişmesine neden olmuştur.
Bu oluşan entelektüel birikimin merkezileşme ihtiyacı doğmuş bu ihtiyacı karşılamak için Halife El-Me’mun Beyt’ül Hikme (Bilgi Evi) okulu ile Endülüs arasında bilim köprüsü kurulmuştu. Doğu dünyasında İskenderiye, Antakya, Harran ve Bağdat‟ta kurulan çeviri okullarına benzeyen bir okul Toledo‟da da kuruldu. Toledo‟da yüze yakın Doğu eseri önce Latinceye sonra halk dillerine çevrilmiştir. Bu çalışmalar sayesinde Avrupa‟da ilginin Doğuya yönelmesine sebep olmuştur. Herder, “Avrupa, kültürünün oluşmasında Endülüs kültürüne çok şeyler borçludur” tespitini yapmıştır.34 Toledolu çevirmenlerin öncelikli ilgileri Arapçaya çevrilmiş Grek asıllı kaynaklara dönüktü. Yapılan çeviriler sayesinde doğudaki bilgi birikimine ulaştılar.(1)
Beyt’ül Hikme (Bilgi Evi) ile başlayan süreç Doğu Uygarlığı için bir dönüm noktasıdır.Bilim medreselerin rasathanelerin kurulması,fizik matematik,Biyoloji ,Tıp,astronomi ,mineroloji,tarih ,coğrafya,felsefe,botanik gibi bilim dallarında çok ileri gelişmeler yaşanmıştır.

BİLİMSEL GELİŞMELER

İslamlar Yunan ve Hint aritmetiklerini kullanarak yeni işlemler geliştirmiş bu işlemleri gelitirenler Ebu-l fazl ibn Türk ve Mehmed Bin Musa Harezmi adında iki Türktür.Cebiri daha ileriye götürerek matematin özel bir konusu olmasını sağlamışlardır.
New York Üniversitesi'nden Draper, evrim düşüncesinin ilk tohumlarını İbni Heysem'de bulmaktadır. Íslam dünyasında tıp ve doğa bilimleri alanlarındaki büyük araştırmaların İbni Rıdvan, İbni Zühr, İbni Baytar tarafından yapıldığını ve nihayet İbni Sina'nın Kanun'u ile tamamen sistemleştiril- diğini biliyoruz. Bu eserlerin de önemli bir kısmı Batı'ya geçmiş Batı tıbbının ve doğa bilimlerinin oluşmasında etkili olmuştur.(7)

DÖNEME DAMGASINI VURMUŞ BİLGİNLER

İsâ bin Ali: Latinler tarafından "Jesu Haly" diye tanınırdı. Liber memorialis opthalmicorum adlı eseri çevrildi.
Ebû Yusuf ibni İshak el-Kindî: Eserleri en çok çevrilenlerden olan bilgin, Latin dünyasında "Alkindus" olarak tanınırdı. Astrone miye, tıbba, meteorolojiye, ruhbilimine ve astrolojiye ilişkin biçcok eseri ile Aristoteles'ten aktardığı De Anima adlı eser Latinceye çevrilmiştir.

Ebû Bekr Mehmed bin Zekerya-r-Razî (841-926): Latin dünya-sında "Rhazes", "Alrazes" veya "Albubator" adıyla tanınırdı. Ortaçağ sonuna kadar Avrupa'da en büyük üstatlardan biri olarak kabul edildi. Hippokrates ve Galenos'a ait yorumları ile kendi eserlerinin bir kısmı Latinceye çevrilmiştir.

Yahya bin Serabi: Bu bilginin adı Latincede "Serapion Senior" veya "Janus Damascenus" diye ünlüdür. Kendi eserleri çevrildiği gibi kendisi de çeviri yapmıştır.

İbni Heysem: Latincede "Alhazen" adıyla tanınan, matematik ve fizik alanındaki birçok eseri çevrilen ünlü bilgindir.

Ebû Yakub İshak Süleyman el-İsrailî (850-941): Tarifler hakkında kitap, Unsurlar kitabı gibi eserleri Latinceye çevrildi. Eserleri Omnia Opera Isaac adıyla toplandı ve 1515'te Lyon'da basıldı.

Ali bin Abbas: Doğu'dan çok Batı'da tanınan İranlı bilgin. Latinler tip ve astrolojiye ilişkin eserlerini "Haly Abbas" adıyla tanırlar.

Ebû Cafer bin İbrahim Ebû Halid (1004): Elgarîze adlı eseri çevrilmiştir.

Ebû Ali Hüseyn ibni Abdullah ibni Sinâ (980-1037): Avrupa’da "Avicenna" adıyla tanınan ünlü bilgin, tip ve felsefe alanında asırlarca hüküm sürmüştür. Birçok filozofu etkilemiş, tip alanında rakipsiz bir üstat olarak yeni devirlere kadar etkisi devam etmiştir. O dönemler Avrupa'da İbni Sinâ çevirmeni ve yorumcusu olmakla ünlü kişiler vardı. Başta Kanun, Şifa, Kitab-ün-nefs, Necat gibi eserleri olmak üzere, felsefe, fizik, tip, simya alanlarında birçok eseri Latinceye çevrilmiştir.

Banu Musa : Dokuzuncu yüzyıl Bağdat'ında Halife Memun ve haleflerinin yönetimi altında bilimsel camiayı yönetiyorlardı. Ahmed, geometri ve astronomi çalışmalarının yanı sıra, Yaratıcı Cihazlar Kitabı adlı pratik cihaz larla ilgili öncü bir çalışmaya imza atmıştı.

Ebu Reyhan el BİRUNİ (973-1048) :Harezm' den gelen Hezarfen, önce Ürgenç'teki Harezm'in Şahları (Şimdiki Türkmenistan) yönetiminde gelişmeye başlamış, sonra çalışmalarını Gazneli Mahmud'un Afganistan'daki sarayında sürdürmüştü. Astronomi, jeodezi, tarih ve sosyal bilimler üzerine olan çalışmaları onu, antik çağ ve Avrupa rönesansı arası dönemde en büyük bilim adamı yapmıştı.

Ebu Nasr Muhammed el-FARABİ (870-950): Modern Kazakistan'ın Otrar bölgesinden batıda bilinen ismiyle Alfarabius, Aristoteles'ten sonra "ikinci öğretmen" olarak anılır. Mantığın büyük kaşifi Farabi, bilginin her alanını kurgulamıştır.

Ahmed el- FERGANİ (797-860): Şimdiki Özbekistan'ın Fergana Vadisi'nden gelen gök bilimcisi. Fergani'nin Elementler'i astronomiye dair Arapçada yazılan ilk eserlerdendir. Batıda Alfraganus olarak bilinir, en fazla okuyucusu olan "Arap" gök bilimcisi olarak

DOĞUDAKİ BİRİKİMİN BATIYA GEÇMESİ

Beyt’ül Hikme (Bilgi Evi) çalışmaları Endülüs ve Sicilya’ya kadar gitmiş ve uygarlık birikimi Avrupa kapılarına kadar dayanmıştı.Ortaçağ Batı kütüphaneleri yazar ve çeşitlilik açısından çok azdı.Bilimsel araştırma için araçları olmadığından Doğa bilimlerinde çok geridelerdi.11.ve 12. yüzyıllarda İtalya’nın işgali ve Haçlı Seferleri ile İslamlar ile tanışan Avrupa yayın ve çeviri faaliyetlerini artırdı.Güney Avrupa’da kurulan ilk medreseler mimarisine ve müfredatına kadar neredeyse İslam Medreselerinin aynısıydı.13.yüzyılda Montpellier ve Boulogne medreseleri ardından Paris Üniversitesi ,Oxford,Cologne Üniversiteleri kurularak bilim merkezleri İngiltere ve Almanya olmuştur.Bu okullarda İbni Rüşdcülük ve İbni Sinacılık akımları başlamış bu düşünce sistemlerinin birleşmesiyle Hristiyanlık felsefesi haline gelmiştir.(8)Batı dünyasındaki bu gelişme 14.ve 15. yüzyıllarda bilimsel ve felsefi ataklara geçmesine ve bağrında doğacak olan Batı Rönensansı’nın besin kaynaklarını biriktirmesine neden oldu.Batı Rönesans’ı da insanlık tarihine büyük katkılarda bulunmuş Aydınlanma Devrimi’ne yataklık etmiştir.Fakat bu süreci açıklayan batılı tarihçilerin ortaya attığı Antik Yunan’ın devamlılığı tezleri doğru değildir.Doğu Uygarlığından edindiği bilgilerle Batı uygarlığı kurulmuş hatta Antik Yunan kültürüyle o zaman tanışmışlardı.

KAYNAKÇA :